ભારતઃ ઝડપથી વિકસતી ડિજિટલ અર્થવ્યવસ્થા 2029-30 સુધીમાં રાષ્ટ્રીય આવકનો પાંચમા ભાગ હશે
નવી દિલ્હીઃ છેલ્લા દાયકામાં ભારતીય અર્થતંત્ર ઝડપી ગતિએ ડિજિટાઇઝ થઈ રહ્યું છે. આર્થિક વૃદ્ધિ, રોજગાર અને ટકાઉ વિકાસને આગળ ધપાવવામાં ડિજિટલ અર્થતંત્રની ભૂમિકાને માપવી અને સમજવી એ નીતિ નિર્માતાઓ અને ખાનગી ક્ષેત્ર બંને માટે જરૂરી છે. ઈન્ડિયા ડિજિટલ ઇકોનોમી રિપોર્ટ 2024 અનુસાર, અર્થતંત્રની દ્રષ્ટિએ ભારત વિશ્વનો ત્રીજો સૌથી વધુ ડિજિટલ દેશ છે અને વ્યક્તિગત વપરાશકર્તાઓના ડિજિટાઇઝેશનના સ્તરમાં G20 દેશોમાં 12મા ક્રમે છે.
ભારતનું ડિજિટલ અર્થતંત્ર એકંદર અર્થતંત્ર કરતાં લગભગ બમણું દરે વૃદ્ધિ પામશે તેવી અપેક્ષા છે, જે 2029-30 સુધીમાં રાષ્ટ્રીય આવકના લગભગ પાંચમા ભાગનું યોગદાન આપશે. આનો અર્થ એ થયો કે છ વર્ષથી ઓછા સમયમાં, દેશમાં ડિજિટલ અર્થતંત્રનો હિસ્સો કૃષિ અથવા ઉત્પાદન કરતા વધી જશે. ટૂંકા ગાળામાં, મોટાભાગની વૃદ્ધિ ડિજિટલ મધ્યસ્થી અને પ્લેટફોર્મના વિકાસથી થવાની સંભાવના છે, ત્યારબાદ બાકીના અર્થતંત્રમાં વધુ ડિજિટલ પ્રવેશ અને ડિજિટાઇઝેશન થશે. આનાથી આખરે ડિજિટલ અર્થતંત્રમાં ડિજિટલી સક્ષમ ICT ઉદ્યોગોનો હિસ્સો ઘટશે.
ભારતની ડિજિટલ અર્થવ્યવસ્થા તેના આર્થિક વિકાસમાં મુખ્ય ફાળો આપનાર તરીકે ઉભરી આવી છે, જે 2022-23 માં GDP ના 11.74% (રૂ. 31.64 લાખ કરોડ અથવા US$ 402 બિલિયન) નો હિસ્સો ધરાવે છે. 14.67 મિલિયન કામદારો (2.55% કાર્યબળ) ને રોજગારી આપતી, ડિજિટલ અર્થવ્યવસ્થા બાકીના અર્થતંત્ર કરતાં લગભગ પાંચ ગણી વધુ ઉત્પાદક છે. ICT સેવાઓ અને મુખ્યત્વે ઇલેક્ટ્રોનિક ઘટકો, કમ્પ્યુટર્સ અને સંદેશાવ્યવહાર સાધનોના ઉત્પાદન જેવા ડિજિટલી સક્ષમ ઉદ્યોગોએ GVA (ગ્રોસ વેલ્યુ એડેડ) માં 7.83% ફાળો આપ્યો, જ્યારે ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ અને મધ્યસ્થીઓએ GVA માં 2% ફાળો આપ્યો. વધુમાં, BFSI, છૂટક અને શિક્ષણ જેવા પરંપરાગત ક્ષેત્રોમાં ડિજિટાઇઝેશન GVA માં 2% ઉમેર્યું, જે ડિજિટલ પરિવર્તનની વ્યાપક અસરને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
અંદાજો સૂચવે છે કે ડિજિટલ અર્થતંત્રનો હિસ્સો 2029-30 સુધીમાં GVA ના 20% સુધી વધશે, જે કૃષિ અને ઉત્પાદનને પાછળ છોડી દેશે. વૃદ્ધિના મુખ્ય પરિબળોમાં AI, ક્લાઉડ સેવાઓનો ઝડપી સ્વીકાર અને વૈશ્વિક ક્ષમતા કેન્દ્રો (GCCs) નો ઉદભવ શામેલ છે, જેમાં ભારત વિશ્વના 55% GCCsનું આયોજન કરે છે. GCCs એ બહુરાષ્ટ્રીય કોર્પોરેશનો દ્વારા સ્થાપિત ઓફશોર કેન્દ્રો છે જે તેમના મૂળ સંગઠનોને વિવિધ સેવાઓ પૂરી પાડે છે, જેમાં R&D, IT સપોર્ટ અને બિઝનેસ પ્રોસેસ મેનેજમેન્ટનો સમાવેશ થાય છે.
પ્રાથમિક સર્વે અને હિસ્સેદારોની ચર્ચાઓમાં વિવિધ ક્ષેત્રો કેવી રીતે ડિજિટલ થઈ રહ્યા છે અને કંપનીઓ દ્વારા ઉત્પન્ન થતી આવકમાં તેમનો ફાળો કેવી રીતે વધી રહ્યો છે તે અંગે રસપ્રદ તથ્યો બહાર આવ્યા. વ્યવસાયોના બધા પાસાઓ સમાન રીતે ડિજિટલ થઈ રહ્યા નથી. ઉદાહરણ તરીકે, છૂટક વેચાણ જથ્થાબંધ કરતાં વધુ ડિજિટલ થઈ રહ્યું છે. કંપનીઓ ગ્રાહક સંપાદન અને વ્યવસાય વિકાસ માટે ડિજિટલ પદ્ધતિઓમાં પણ રોકાણ કરી રહી છે. ચેટબોટ્સ અને AI એપ્લિકેશનો ખૂબ સામાન્ય છે. BFSI ક્ષેત્રમાં, 95% થી વધુ બેંકિંગ ચુકવણી વ્યવહારો ડિજિટલ છે, પરંતુ લોન અને રોકાણો જેવી આવક ઉત્પન્ન કરતી પ્રવૃત્તિઓ મોટાભાગે ઑફલાઇન રહે છે, જ્યારે નાણાકીય સેવાઓ એકંદરે ઓછી ડિજિટલ છે. રિટેલ ઓમ્ની-ચેનલ મોડેલ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે, જેમાં ઈ-રિટેલર્સ ભૌતિક સ્ટોર્સ ઉમેરી રહ્યા છે, જ્યારે AI ચેટબોટ્સ અને ડિજિટલ ઇન્વેન્ટરી ટૂલ્સ કાર્યક્ષમતામાં વધારો કરે છે.
શિક્ષણ ક્ષેત્રે ઓફલાઇન, ઓનલાઈન અને હાઇબ્રિડ મોડેલ અપનાવવાનું શરૂ કર્યું છે, જેમાં મોટાભાગની સંસ્થાઓ હાઇબ્રિડ અભિગમની તરફેણ કરી રહી છે. હોસ્પિટાલિટી અને લોજિસ્ટિક્સ AI, મેટાવર્સ અને ડિજિટલ ટૂલ્સ અપનાવી રહ્યા છે, મોટી કંપનીઓ કામગીરીને સંપૂર્ણપણે ડિજિટાઇઝ કરી રહી છે જ્યારે નાની કંપનીઓ પાછળ રહી ગઈ છે. એવો અંદાજ છે કે 2030 સુધીમાં, ભારતનું ડિજિટલ અર્થતંત્ર દેશના કુલ અર્થતંત્રના લગભગ પાંચમા ભાગનું યોગદાન આપશે, જે પરંપરાગત ક્ષેત્રોના વિકાસ કરતાં ઘણું આગળ છે. છેલ્લા દાયકામાં, ડિજિટલી-સક્ષમ ઉદ્યોગોનો વિકાસ 17.3% ના દરે થયો છે, જે એકંદર અર્થતંત્રના 11.8% ના વિકાસ દર કરતાં ઘણો આગળ છે. ખાસ કરીને ડિજિટલ પ્લેટફોર્મનો ઝડપથી વિકાસ થયો છે, અને આગામી વર્ષોમાં વૃદ્ધિ દર લગભગ 30% રહેવાનો અંદાજ છે.
2022-23માં, ડિજિટલ અર્થતંત્રમાં 1.46.7 મિલિયન કામદારો હતા જે ભારતના કાર્યબળના 2.55% જેટલા હતા અને આમાંની મોટાભાગની નોકરીઓ (58.07%) ડિજિટલ-સક્ષમ ઉદ્યોગોમાં હતી. 2022-23 માં, ડિજિટલ અર્થતંત્રમાં 1.46.7 મિલિયન કામદારો હતા, જે ભારતના કાર્યબળના ૨.૫૫% જેટલા છે, અને આમાંની મોટાભાગની નોકરીઓ (58.07%) ડિજિટલી-સક્ષમ ઉદ્યોગોમાં હતી. કાર્યબળ મુખ્યત્વે પુરુષોનું હોવા છતાં, ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ્સે મહિલાઓ માટે રોજગારીની તકો વધારવામાં ફાળો આપ્યો છે, ખાસ કરીને એવા ક્ષેત્રોમાં જ્યાં ગતિશીલતા અને સલામતીની ચિંતાઓ અગાઉ મુખ્ય અવરોધો હતા. કાર્યબળમાં મહિલાઓને સશક્તિકરણ અને વિવિધ ક્ષેત્રોમાં નવી તકો ઊભી કરવામાં વધતી ભૂમિકા સાથે, ભારતનું ડિજિટલ અર્થતંત્ર આર્થિક વિકાસ અને રોજગાર બંનેનું મુખ્ય ચાલક છે. ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ્સનો ઝડપી વિસ્તરણ ભારતમાં કાર્યબળના ભવિષ્યને આકાર આપવા માટે તૈયાર થયેલા પરિવર્તનનો સંકેત આપે છે.