પરિવારમાં ઉભા થતાં કોઇ પણ પહાડ જેવડા મોટા પ્રશ્નો રાઇના દાણા જેવા કેવી રીતે થઇ જાય ?

(પુલક ત્રિવેદી)

એક પરિવારની વાત યાદ આવે છે. સાંજનો સમય હતો. ઓફિસથી આવીને ફ્રેશ થઈને સૌમિલ ડ્રોઇંગ રૂમમાં ટી.વી. ઉપર સમાચાર જોવા બેઠો. રીમોટ ઉપર આંગળા ફેરવતો હતો ત્યાં નિકિતાએ ચાનો કપ સૌમિલને આપતાં કહ્યું, ‘આપણો રાહુલ હમણાં હમણાંથી બહુ ખામોશ થઈ ગયો છે.’

‘પરીક્ષા બરીક્ષા આવતી હશે; એટલે ઢીલો હશે યાર.’ સૌમિલે ચા પીતા પીતા જવાબ આપ્યો.

‘ના એવું નથી. કંઈક ગડબડ લાગે છે.’ કહેતા નિકિતાએ પુત્રની બદલાયેલી બિહેવિયરના કેટલાક ઉદાહરણો આપીને તેની વાતને થોડી વધારે મજબૂતાઈથી રજુ કરી.

દીકરા રાહુલ માટેની નિકિતાએ કરેલી ચિંતાસભર વાતની સૌમિલ ઉપર અસર થઈ. એણે રાહુલની વર્તણૂંક ઓબ્ઝર્વ કરવા માંડી. એકાદ સપ્તાહમાં નિકિતાના તારતમ્ય સાથે સૌમિલ કનવિન્સ થઈ ગયો. દીકરો રાહુલ એમનાથી દૂર જઈ રહ્યો છે, એવુ એને પણ સ્પષ્ટ લાગ્યું. સૌમિલ વિચારોના વમળમાં ડૂબવા લાગ્યો. હજુ એકાદ બે વર્ષ પહેલાં સ્કૂલમાં હતો ત્યારે તો રાહુલ હંમેશા એમની આગળ-પાછળ ફરતો રહેતો. સતત બડબડ કરીને નાની-નાની વાત પણ કહેતો હતો. રાહુલ કોલેજમાં જતાં છેલ્લા એકાદ વર્ષથી અચાનક કેમ ખામોશ થઈ ગયો છે? પહેલા તો નાની અમથી વાત પણ જ્યાં સુધી સાંભળીએ નહીં ત્યાં સુધી બે-ચાર વાર લવારા કરે જતો. રાહુલને અચાનક શું થયું છે? આ પરિવર્તન ઉંમરનું છે કે પછી કંઈક બીજું છે? જે કોઈ કારણ હોય, પણ દીકરા રાહુલના આ પ્રકારના ખામોશ વલણે સૌમિલ અને નિકીતાને વિચાર કરતા ચોક્કસ કરી મૂક્યા.

સૌમિલ અને નિકીતા રાહુલને સતત નાની નાની વાતોમાં ટપારતાં. દિવસે દિવસે મોટા થતા રાહુલને ક્રોધ કે દંડના માપથી એની દરેક વર્તણૂંકને તોલતા, બોલતા અને વઢતા હતા. સૌમિલ, નિકીતા અને દીકરા રાહુલની આ ઘટના જેવી કહાની ઉચ્ચ અને મધ્યમ વર્ગના લગભગ ઘણાખરા પરિવારોની છે. ઘેર ઘેર આવા પ્રશ્નો સર્જાતા હોય છે. પછી કાઉન્સિલર પાસે જઈ સમસ્યાના સમાધાનો ખોજવાની દોડધામ થતી હોય છે.

ઘર-ઘરની આ વિટંબણાના પાયામાં મુળતઃ અસ્વીકારની ભાવના હોય છે. સેન્સ ઓફ રીજેકશન ખુબ મોટી ખાનાખરાબી સર્જતી હોય છે. પ્રત્યેક બાળકને નાનુ હોય ત્યારે દરેક વાત પરિવારમાં આવીને મમ્મી-પપ્પાને ન કહે ત્યાં સુધી એને ચેન નથી પડતું. સ્કૂલમાં આમ થયું, સ્કૂલ બસનાં ડ્રાયવર કાકાએ તેમ કર્યું વગેરે વગેરે વાતો કરતા એનું પેટ ક્યારેય ન ભરાય. બાળકની આ વાતચીતનો જાણે અજાણે સાંભળ્યું ન સાંભળ્યુંનો અંદાજ કે પછી મા-બાપનો સતત બેફિકરો એટિટ્યુડ ટર્નિંગ પોઈન્ટ બનતો જાય છે.

જ્યારે બાળકથી કોઈ ભૂલ થાય ત્યારે એની સામેનો ક્રોધ અને નકારાત્મક અભિગમ એને બીજા માર્ગે જવા પ્રેરે છે. કોઈ વાતની તરત અસંમતિ અને અપમાન બાળમાનસને વિપરીત દિશામાં ધકેલવા માટે પૂરતા છે. દીકરો કે દીકરી નાના હોય ત્યારે મા-બાપને નાની અમથી વાત કરવા માટે પણ એમની આગળ પાછળ ફરતા હોય છે. એ જ બાળકો મોટા થાય ત્યારે એની સાથે વાત કરવા મા-બાપ એની આગળ પાછળ કેમ ફરતા થઇ જાય છે ? કારણ તદ્દન સીધુ છે. જ્યારે બાળક માટે તમે જ સૌથી અગત્યના વ્યક્તિ હતા અને વાત કરવા માટે એ સતત તમારી અપેક્ષા રાખતુ હતુ ત્યારે તમે એને ઈગ્નોર કર્યું છે. એ સમયે તમારી પ્રાયોરિટી કદાચ અલગ હતી.

દુનિયાના પ્રત્યેક વ્યક્તિને ત્રણ ‘સ’ હરહંમેશ વહાલા હોય. સન્માન, સ્વીકાર અને સંમતિ. જ્યારે પણ કોઈ ભુલ કે ખોટું કાર્ય થાય ત્યારે બાળકના સન્માનને ઠેસ પહોંચે. એની કોઈ વાતનો સ્વીકાર ન થાય, એની રજુઆત સતત અસંમતિથી પાછી ઠેલાય ત્યારે ‘સેન્સ ઓફ રીજેકશન’ બંડ પોકારવા મજબૂર બને. જ્યારે પરિવારમાંથી સન્માન, સ્વીકાર અને સંમતિ નથી મળતી ત્યારે જ બાળક બહારથી દોસ્તો, અજાણ્યા લોકો જ્યા પણ એને સન્માન મળે, એની વાતનો સ્વીકાર થાય અને એના કાર્યને સંમતિ મળે ત્યાં સ્વાભાવિક રીતે જ વધારે ઢળવા લાગે. પરિવારના પ્રેમમહેલમાં ત્રીજા વ્યક્તિનો પ્રવેશ જ આ રીતે થતો હોય છે.

બાળકની કોઇ પણ વાત કે પ્રવૃત્તિની ટીકા, ધુતકાર અને એને અંકુશમાં રાખવાના દંડકીય ઉપચારો આ ત્રણ પરિબળો ભયાનક છે. જ્યારે પણ કોઈ એવી અણછાજતી માંગણી કે ભૂલનો કિસ્સો બને ત્યારે બાળકને એમ કેમ ન કહી શકાય કે, ‘બેટા, હું તારી ઉંમરનો હતો ત્યારે મેં પણ આમ જ કર્યું હતું. તું ખોટો નથી તારી ઉંમરમાં આવું થવું સહજ છે. તારો કોઈ વાંક નથી. વાંક તો પરિસ્થિતિનો છે.’ આ પ્રકારનું તમારું વલણ બાળકને તમે રસ ધરાવતું મુખ્ય પાત્ર છો એવો સદાય અહેસાસ કરાવે છે. પરંતુ આપણે તદ્દન જુદુ વર્તન કરીએ છીએ.

એક દિવસ એક ભાઈને એના મિત્રનો દીકરો આવીને કહે ‘અંકલ મારાથી આ ગંભીર ભૂલ થઈ ગઈ.’ ત્યારે એ મિત્રએ કહ્યું ‘ઈટ્સ ઓકે બેટા. ડોન્ટ વરી આવું તો થાય.’ પેલા મિત્રના દીકરાને બળ મળ્યું અને એ વધુ તાકાતથી સમસ્યા સામે લડવા સક્ષમ બન્યો. પરંતુ આ જ ભૂલ મિત્રને એના પોતાના દીકરાએ વર્ણવી હોય તો એ શું કહેત? તું તો કપાતર છે, તારી પાસે આવી અપેક્ષા ન હતી, તે તો મારું નામ બોળ્યું વગેરે વગેરે. બીજાના બાળકોની ભૂલ માટે આપણે ‘નોન જજમેન્ટલ’ હોઈએ છીએ. અને પોતાના સંતાનો સાથેની આપણી ‘ઓફેન્સીવ, પઝેસીવ અને જજમેન્ટલ’ વર્તણૂંક હોવાથી સમસ્યા સર્જાય છે. શા માટે પોતાના બાળકને સહજતાથી એમ ન કહેવાય, ‘‘ઈટ્સ ઓકે બેટા. ઈટ હેપન્સ ઈન લાઈફ...’’

કોઈ ભૂલ થાય ત્યારે તરત ઉતારી પાડવાની જગ્યાએ ભૂલ સામે સંવેદના બતાવવાથી સાચા પરિણામો સાંપડે. આપણે બિલકુલ ઊંધું કરીએ છીએ. ભૂલ હોય એનાથી મોટો મોટો ઠપકો આપીએ છીએ. પરિણામે ધીમે ધીમે બાળક વાત કરવાનું જ છોડી દે. એટલે મા-બાપ સમજે કે એની કુટેવ સુધરી ગઈ. એવું હરગીઝ હોતું નથી. એણે માત્ર વાત કરવાની છોડી છે. કુટેવ છૂટી નથી. જ્યારે કોઈ પડે તો સૌથી પહેલા એને ઊભો કરવા ટેકો આપીએ પછી એને જ્યાં વાગ્યું હોય ત્યાં મલમ લગાવીએ પછી બે શબ્દ માર્ગદર્શનના કહીએ કે, ‘ભાઈ નવો રસ્તો હોય ત્યાં થોડું જાળવીને ધીમે પસાર થઈએ.’ તો તેની બરાબર અસર થાય. પરંતુ સામાન્ય રીતે આપણે જ્યાં વાગ્યું હોય ત્યાં સોટીઓ મારીએ છીએ. ફિઝિકલ પેઈનમાં જેમ સલાહ કામ નથી કરતી મલમ ઇફેક્ટિવ કામ કરે છે. એમ મેન્ટલ પેઈનમાં પણ ઠપકો કે ટીકાની કે સલાહની જરૂર નથી સહકાર અને ઇમોશનનો મલમ જ અદભૂત કામ કરે છે.

પોતાના બાળકને જે સમયે કહેવાની જરૂર હોય કે, ‘આ તો તારી ઉંમરનો વાંક છે, ભૂલ તો થાય ચિંતા ન કરીશ હું તારી સાથે છુ.’ આમ કહેવાની જગ્યાએ જો ક્રોધ કે ટીકા-ઉપહાસ થયો તો એનો સૌથી મોટો ખમિયાજો ભોગવવા તૈયાર રહેવું પડે. જે કહેવાનું છે એ ન કીધુ અને ન કહેવાનુ કીધું તો, જીવનમાં આપણું સૌથી પ્રિય પાત્ર આપણાંથી દૂર હડસેલાતુ જોવાનું દર્દ ખમવાની પીચ જાતે તૈયાર થઈ રહી છે એમ સમજી લેવું પડે.

એક ભાઈ એના યુવાન દીકરા પાસે તેમના પેન્ટ-શર્ટ ખરીદવાથી માંડીને ફ્લેટ કે કારની ખરીદી માટે પણ સલાહ લેતા હતા. આ પરિવારમાં પ્રતિદિન સવારે ચા-નાસ્તા દરમિયાન અડધો કલાક દીકરો અને મા-બાપ સૌ સાથે બેસી ચા પીતા ખુલ્લા દિલે તમામ વાતોની નિખાલસપણે ચર્ચા કરે છે. આ પરિવારમાં પિતા પુત્ર વચ્ચે સરસ મૈત્રી છે. માતા પુત્રની બેસ્ટ ગલફ્રેન્ડ છે. પરિવારના કોઇ પણ પહાડ જેવડા મોટા પ્રશ્નો રાઇના દાણા જેવા થઇ જાય છે. પારિવારિક જીવનની સુગંધ સંવાદમાં છે. જ્યાં સંવાદમાં સન્માન, સ્વીકાર અને સંમતિની સરવાણી વહેતી હોય ત્યાં સુખ અને સમૃદ્ધિની શાતા હોય.